Geluiden en zoete lucht

Muziek in Shakespeare's theater

In het Elizabethaanse theater werden muziek en de geluiden van muziekinstrumenten, op een sterk gecodificeerde manier gebruikt als onderdeel van het vertellen van het verhaal. Er werd gebruik gemaakt van de vertrouwdheid van het publiek met de rijke auditieve cultuur van die tijd.

Een 'vogelfluitje', ontdekt op de site van het Curtain Theatre, dat mogelijk werd gebruikt voor geluidseffecten bij voorstellingen van Romeo en Julia.

In de late 16e en de vroege 17e eeuw werd de dag van de voorstelling in het Globe theatre in Londen visueel aangegeven door een vlag op het dak te hijsen. Zo werden de toeschouwers over de Theems naar het theater gelokt. Het begin van de voorstelling zelf werd, in tegenstelling tot het moderne visuele signaal van het neerlaten van de zaallichten, akoestisch aangegeven. Dit gebeurde door een trompettist die hoog in de toren boven het toneel was geplaatst. Voor de Elizabethaanse luisteraar was het geluid van een trompetfanfare meer dan een waarschuwing. Het werd geassocieerd met Koninklijke proclamaties, kroningen en soortgelijke gebeurtenissen. Het was een teken dat er iets belangrijks en gezaghebbends stond te gebeuren.

Na die openingsfanfare waren muziek en de geluiden van muziekinstrumenten veel voorkomend in de voorstelling. In Shakespeare's historische toneelstukken begint de actie vaak met fanfares of trommels, die de entree van de belangrijkste, meestal koninklijke, personages aankondigen. De komedies beginnen zelden met geluid. Deze sonische "setting" ging verder. Klokken gaven ofwel de tijd aan (zoals bij een klok), ofwel een alarm of een ceremonie (zoals bij een openbare klok in een kerk). Het geluid van hoorns gaf de jacht aan, terwijl donder symbolisch werd gecreëerd met trommels. Of meer representatief met een kanonskogel die over de houten vloer van "the tiring house" werd gerold. De onderkant van de vloer van "the tiring house", die een plafond boven het toneel vormde, was beschilderd met de tekens van de dierenriem om het firmament aan te duiden. De donder kwam dus letterlijk en symbolisch uit de hemel.

Hedendaagse archeologen hebben een 'vogelfluitje' gevonden op de plaats van het Londense Curtain Theatre, een van Shakespeare's minst historisch gedocumenteerde schouwburgen (Q9336). De resten van het Curtain, dat in 1577 werd geopend, werden in 2011 gevonden als onderdeel van herstelwerkzaamheden. The Curtain was de thuisbasis van Shakespeare's gezelschap, de Lord Chamberlain's Men, van 1597 tot de opening van The Globe twee jaar later. In Romeo en Julia, voor het eerst opgevoerd in het Curtain Theatre, zijn er talrijke verwijzingen naar vogelgezang, zoals "Dat de vogels zouden zingen en denken dat het geen nacht was". Dus hoewel vogelfluitjes kinderspeelgoed waren, kunnen ze worden gebruikt voor geluidseffecten in theatervoorstellingen.

C. Walter Hodges' denkbeeldige reconstructie van Shakespeare's Koopman van Venetië, akte 1, scène 3, opgevoerd in een Elizabethaans theater.

Naast het gebruik van muziekinstrumenten voor het maken van effecten en geluiden, werden ook muziek en liederen in de toneelstukken verwerkt. Componisten kregen de opdracht om speciaal voor de toneelstukken te schrijven. De componist Robert Johnson (Q30565) schreef tussen 1610 en 1617 muziek voor producties van het theatergezelschap King's Men voor stukken van Shakespeare en andere toneelschrijvers zoals Ben Jonson, Francis Beaumont en John Fletcher. Johnson componeerde "Full Fathom Five" en "Where the Bee Sucks" voor de eerste opvoering van Shakespeare's The Tempest. Voor wintervoorstellingen in het overdekte Blackfriars theater componeerde Johnson muzikale tussenspelen die tussen de opvoeringen door werden gespeeld, terwijl de kaarsen werden vervangen. Elizabethaanse opvoeringen verliepen over het algemeen ononderbroken, zonder pauzes, maar de eis dat muziek een intermezzo moest vullen terwijl een technische handeling (kaarsen vervangen, decor opzetten) werd voltooid, is tot op de dag van vandaag blijven bestaan. Moderne producties van Shakespeare's toneelstukken geven nu soms bekende muziekartiesten de opdracht om nieuwe muziek of bewerkingen van de oorspronkelijke liederen te creëren.

Muziek was een vast onderdeel van het Elizabethaanse leven. Men zou vertrouwd zijn geweest met muziek in kerken (inclusief de zang van minstrelen) en aan het koninklijk hof. Acteurs waren vaak ook getrainde muzikanten. Het gebruik van specifieke instrumenten was sterk gecodeerd: percussieve geluiden stonden voor oorlog en elementaire chaos, zoals stormen, golven en aardbevingen. Koperinstrumenten werden geassocieerd met menselijk ingrijpen. Lyrische snaarinstrumenten betekenden een vreedzame idylle, de oplossing van een probleem of conflict, of de zoete bevrijding van de dood. Het publiek zou daarom de betekenis van de keuze van het instrument hebben begrepen. Hierdoor ontstond de mogelijkheid om het "verkeerde" instrument te gebruiken voor een ironisch of komisch effect.

In het Elizabethaanse theater werden geluidseffecten en muziek in de toneelteksten opgenomen als regieaanwijzingen, met vermelding van muziek, liederen, trompetgeschal en effecten. Een beschrijving van geluidseffecten staat in A Dictionary of Stage Directions in English Drama 1580-1642 (Q30566), waarin alles is opgenomen van eenvoudige effecten tot specifieke behoeften voor gevechtsscènes. Deze geluiden werden gebruikt om sfeer te creëren en om pistolen, klokken, paarden, fanfares of alarmen na te bootsen. Geluid werd ook gebruikt voor het symbolische effect van het bovennatuurlijke en om drama te helpen creëren. Voor het toenmalige publiek hadden deze geluiden en muziek een grote betekenis, omdat ze gebruik maakten van de rijke auditieve cultuur van die tijd.