Een succesformule vinden

Het bedrijfsmodel van Commedia dell'arte

Commedia dell'arte was een soort theater dat in de openlucht werd opgevoerd op tijdelijke locaties en door professionele acteurs die gekleed en gemaskerd waren. Ze vestigden zich als gezelschappen en creëerden een succesvol bedrijfsmodel, waarbij ze van stad naar stad toerden.

Jan Miel - Acteurs van de Commedia dell'Arte op een wagen op een stadsplein

Commedia dell'arte (letterlijk de 'komedie van professionele artiesten' Q23336, Q23582) was een vroege vorm van professioneel theater die mogelijk een evolutie was van carnaval en de rustieke straat guillare (rondtrekkende satirische verhalenvertellers). De roots van veel van de personages en verhaallijnen zijn veel ouder en gaan terug tot de Romeinse komedies uit de Oudheid. Wat waarschijnlijk begon als een informeel vermaak georganiseerd door handelsgilden, ontwikkelde de Commedia tot de eerste professionele reizende gezelschappen. Tussen de 16e en de 18e eeuw was dit in heel Europa populair. Verschillende kenmerken maakten van de Commedia een succesformule die de leden van het gezelschap van een voltijds inkomen voorzag.

De voorstellingen werden gekenmerkt door improvisatie, maar elke acteur kende veel geestige speeches, grappen en woordspelingen uit zijn hoofd, die hij klaar hield voor elke geschikte gelegenheid. De scenario's van de komedies, die gebaseerd waren op plotschetsen die vóór de voorstellingen werden geschetst en gebruikt door de getypeerde beroepsacteurs, zaten vol dwaasheid en werden gekenmerkt door grove, erotische en ongeloofwaardige voorvallen. Maar ze eindigden altijd met een happy end. Daardoor kon het gezelschap zich aanpassen aan de plaatselijke situatie. Ze konden de inhoud aanpassen aan het publiek en eventuele onderbrekingen opvangen door op te treden in openbare ruimten.

Commedia dell'arte was een acteur- en ensembletheater, het had geen auteur of tekst zoals andere vormen van theater. Het belangrijkste was het commerciële succes van de groep. De acteurs bepaalden zelf de onderdelen en de vorm van het stuk en maakten zich niet langer afhankelijk van de ideeën van een auteur. De basis was het ambacht, het beroep. Hierdoor kon elke acteur improviseren vanuit zijn beroepservaring. Vandaar dat commedia dell'arte ook wel improvisatietheater of impromptu theater wordt genoemd.

Peeter van Bredael Commedia dell arte Szene

De personages van de Commedia vertegenwoordigen meestal vaste maatschappelijke types en standaardfiguren. Het stuk bestond uit grappen, effecten, toneelactie en beweging op het toneel. Deze terugkerende elementen maakten het mogelijk om sneller tot een akkoord te komen over het stuk en maakten vaak gebruik van tekstpassages die al uit het hoofd waren geleerd. Dit type voorstelling was bedoeld om snel een connectie met het publiek te maken en een grote aantrekkingskracht te hebben.

Beginnend in Italië, verspreidden de gezelschappen zich over een groot deel van Europa. Ze trokken van stad naar stad op zoek naar een nieuw, betalend publiek, waarbij ze hun komst vaak afstemden op beurzen en feesten, zodat ze zoveel mogelijk konden verdienen. Rijke opdrachtgevers konden het gezelschap oproepen om op te treden. Maar ze werden niet altijd verwelkomd door de autoriteiten, omdat de voorstellingen vaak als onfatsoenlijk werden beschouwd en men bang was dat reizende mensen ziekten zouden verspreiden. Gezelschappen zorgden er ook voor dat ze niet langer bleven dan ze welkom waren, en vertrokken liever terwijl het publiek meer wilde, om er zeker van te zijn dat ze zouden worden teruggevraagd. De prijs van de voorstelling hing af van de plaatselijke situatie. In rijkere steden of wanneer het bezoek korter was, waren de prijzen hoger. Sommige burgerlijke autoriteiten regelden de prijzen van dramavoorstellingen.

De gezelschappen bestonden meestal uit tien acteurs, die alle standaardrollen in de Commedia vervulden. Er was ook een "productieteam", met timmermannen, rekwisiteurs, bedienden, verpleegsters en prompters, die allemaal met het gezelschap meereisden. Om alles wat het gezelschap nodig had om op te treden en te leven tijdens de tournee te kunnen vervoeren, gebruikten de gezelschappen grote karren. Elk gezelschap had zijn impresse (een soort wapenschild) die iets bijzonders van het gezelschap weergaf. Dit was een vroege vorm van branding.

Commedia was een zeer invloedrijke vorm van theater, waarvan elementen sindsdien door theatermakers zijn overgenomen. Het idee van een vaste reeks bekende, stereotiepe personages, die het publiek steeds opnieuw kan zien in iets andere - maar uiteindelijk dezelfde - situaties, is tegenwoordig bekend in sit-coms. Maar Commedia was ook het model voor professionele, commerciële theatergezelschappen: een compleet team van cast en crew (in moderne terminologie), reizend met alles wat ze nodig hadden om op te treden. En gebruik makend van een verscheidenheid aan strategieën om publiek te trekken en een inkomen te garanderen. Dit model is vandaag de dag nog steeds bekend.