Gecodeerde scenografie

Serlio's scènes voor komedie, tragedie en satire

De 16e-eeuwse schilder en architect Sebastiano Serlio was de eerste die tekeningen van de drie soorten klassieke decorontwerpen vastlegde en publiceerde: komedie, tragedie en satire. Deze ontwerpen hadden een grote invloed op het decorontwerp in heel Europa.

Theaterplan. Eerste [tweede] architectuurboek, door Sebastiano Serlio uit Bologna. Battista et Marchio Sessa fratelli uitgave. Venetië 1560.

Sebastiano Serlio (Q568) was een Italiaanse schilder en architect, die een systematische beschrijving gaf van de klassieke architectuur in zijn invloedrijke verhandeling Zeven boeken over architectuur (Q30606, 56). Hij was een voorloper in het gebruik van hoogwaardige illustraties als aanvulling op de tekst. Zijn verhandeling, zowel praktisch als theoretisch, was expliciet gericht op de behoeften van architecten, bouwers en ambachtslieden.

De boeken, gepubliceerd tussen 1537 en 1551, behandelen geometrie, perspectief, de Romeinse oudheid, de orden van architectuur, kerkontwerp en antieke principes van symmetrie en proportie. Veelzeggend is dat de laatste pagina's van het tweede boek, "On Perspective", tekeningen bevatten van drie theaterscènes (komisch, tragisch en satirisch) en een toneelplan die zeer invloedrijk waren in het theater van de Renaissance. Voor de theaterruimte stelt Serlio een halfronde zaal voor, vergelijkbaar met degene die hij liet bouwen in Ca Porto in Vicenza. Hij raadt aan het toneel op ooghoogte te plaatsen, met een vlak prosceniumgedeelte en de rest onder een helling van 1 op 9. Dit hellingsvlak rastert hij in overdreven perspectief, om de zogenaamde huizen in reliëf en de illusie van grotere diepte te creëren.

Tragische scène. Eerste [tweede] architectuurboek, door Sebastiano Serlio uit Bologna. Battista et Marchio Sessa fratelli uitgave. Venetië 1560.

Voor het tragische tafereel met zijn majestueuze paleizen legt hij uit dat het de architectonische adel moet voorstellen overeenkomstig de sociale verhevenheid van de personages. Hij kijkt daarbij naar de klassieke oudheid en creëert de sensatie van de ideale stad voor wie op het tafereel verschijnt.

De komische scène met een decor dat bestaat uit gewone stadswoningen moet het dagelijkse leven van de verschillende personages voorstellen. Er moet variatie zijn in materialen en verhoudingen van de gebouwen. We kunnen hieraan toevoegen dat de esthetiek die in de gebouwen wordt gebruikt een correlatie heeft met wat men aantreft in zijn geboortestad Bologna.

Comic scene. Eerste [tweede] architectuurboek, van Sebastiano Serlio uit Bologna. Battista et Marchio Sessa fratelli uitgave. Venetië 1560.

In de satirische scène met een landschap van bomen, heuvels en hutten is de hele ruimte vol natuurlijke elementen. Daarnaast worden primitieve constructies getoond om het Arcadisch paradijs voor te stellen zoals Vitruvius voorstelt.

Serlio wijdt zijn tweede boek aan perspectief en theater. Hij publiceerde het in 1545, toen hij naar Frankrijk verhuisde. Dit tweede boek, door de auteur beschouwd als een handboek, behandelt algemeen perspectief, reliëfperspectief, podia, theaters en scenische apparaten. De reeks boeken was geïnspireerd op die van Vitruvius (Q467). Verder wordt hij beschouwd als een van de eerste decoratieve maniëristen vanwege zijn vernieuwende kijk op het theatrale uiterlijk.

Serlio beschrijft ook hoe hij en waarschijnlijk ook andere decorontwerpers hun decors maakten en schilderden. Zo weten we dat de decors het geschilderde perspectief combineerden met bepaalde driedimensionale elementen. De vlakken aan de voorkant, lagen in een hoek op de vloer, om de hoeken van huizen na te bootsen. De voorste rij huizen hadden kroonlijsten en architectonische versieringen, die niet aanwezig waren op de achterste rij huizen. Daar zorgden geschilderde schaduwen voor het uiterlijk van de overstekken. De onderkanten van de vlakken werden onder een hoek geplaatst om de helling van het podium te volgen. De bovenkanten werden ook onder een hoek geplaatst om het perspectief zo compleet mogelijk te maken. Serlio wilde bij de toeschouwer de illusie opwekken van een oneindige ruimte waarin de theatrale actie zich afspeelt.

Satirische scène. Eerste [tweede] architectuurboek, van Sebastiano Serlio uit Bologna. Battista et Marchio Sessa fratelli uitgave. Venetië 1560.

Serlio gaf ook veel informatie over het nabootsen van donder en bliksem, over het bewegen van mechanische figuren van mensen, dieren of planeten door middel van onzichtbare draden en over de belichting van het toneel. Bovendien analyseerde hij alles wat te maken had met het oproepen van de gewenste emoties bij de toeschouwer, afhankelijk van het soort toneelactie.

Serlio's volumes waren een zeer belangrijke overbrenger van de Italiaanse renaissancestijl. Ze waren al snel beschikbaar in verschillende talen, zoals Vlaams, Duits, Frans, Nederlands, Engels en Spaans, met dezelfde illustraties als de oorspronkelijke Italiaanse edities. Sebastiano Serlio heeft een grote bijdrage geleverd aan de consolidatie van het perspectief als compositorisch instrument binnen het decorontwerp gedurende de hele Renaissance.