Samen in één ruimte

In 1911 werd in de tuinstad Hellerau bij Dresden het Festspielhaus Hellerau gebouwd: een groots werk van 20e-eeuwse architectuur. Hierin werd het proscenium, die sinds de Renaissance publiek en toneel van elkaar scheidde, opgeheven.

Het Festspielhaus, Hellerau

Optreden van of Emile Jaques-Dalcroze's Eurythmics, 1912

In oktober 1909 arriveerde Émile Jacques-Dalcrozein Dresden, op tournee door Europa om zijn ideeën over ritmische gymnastiek en de praktijk van zijn school te verspreiden. Enthousiast stelden de broers Wolf en Harald Dohrn voor een Bildungsanstalt (school voor onderwijs) te bouwen in de tuinstad die bij hun meubelbouwbedrijf in Hellerau hoorde. De stijl van de gebouwen in Hellerau sloot in zijn eenvoud en harmonie aan bij Dalcroze's ideologie van de euritmie. In de nieuwe ruimte van deze tuinstad zouden Kunst, Industrie en Leven zich verenigen.

Al in 1906 had Adolphe Appia (Q249), na het bijwonen van een openbare demonstratie van ritmische gymnastiek, een brief aan Dalcroze geschreven waarin hij zijn voornemen uitsprak om ruimtes te creëren die geschikt waren voor de ontwikkeling van de beweging van de danserslichamen. Tussen 1909 en 1910 tekende Appia "koortsachtig" (zoals hij het uitdrukte in een brief aan Dalcroze) zijn "ritmische ruimtes", waaruit hij er twintig selecteerde om naar Dalcroze te sturen. Het zijn sobere architecturen, die een zeker classicisme ademen en die, in Appia's woorden, gemaakt zijn voor de " versterking van het menselijk lichaam aan de hand van muziek. Met geen andere bedoeling".

Van de scenografieën die hij in 1892 had getekend voor Richard Wagners Das Rheingold en Die Walküre tot de ritmische ruimtes is het mimische karakter van de tekening verdwenen. De vorm van de rots in Die Walküre is bijvoorbeeld vervormd in de tekening voor The Falls of the Dawn. Appia leert dus van zijn pogingen tot Wagneriaanse enscenering. Een breuk dus, maar ook continuïteit in zijn werk. Het Festspielhaus van het Hellerau Instituut bood hem de mogelijkheid om de toneelruimte te creëren waar deze scenografieën in harmonie met de architectuur waarin ze waren ondergebracht zouden worden geplaatst.

Een van Appia's ritmische ruimtes

De grote zaal van het Festspielhaus, met het diffuse verlichtingssysteem

Het Festspielhaus verenigde het werk van de architect Heinrich Tessenow (Q21695), de kunstenaar, decorontwerper en ingenieur Alexander von Salzmann (Q22936), en Appia, allen ten dienste van Émile Jacques-Dalcroze. De architectuur, harmonieus en eenvoudig maar monumentaal, met zijn grote portiek met fronton, geeft het beeld weer van een klassieke tempel zonder een exactie reproductie te zijn. Maar het is de centrale hal van het gebouw die een fundamenteel werk is in de geschiedenis van de theaterarchitectuur. Een zuivere lichtbak, wanden en plafond bekleed met een witte stof met achtergrondverlichting, creëert een ruimte die grondig breekt met de scheiding tussen publiek en spektakel die het Italiaanse theater kenmerkte.

Het fundamentele element dat het theater definieert is het door Salzmann ontworpen verlichtingssysteem. Een grote reeks elektrische lampen in een rasterformatie, geplaatst achter het doorschijnende weefsel dat de ruimte omhult. Groepen lampen konden naar wens individueel met dimmers worden bediend om het lichteffect te variëren. De doorbraak in Salzmanns bijdrage lag in de mogelijkheid om de lichteffecten vorm te geven, om desgewenst een uniform effect te bereiken, zonder felle lichtvlekken of schaduwen tussen de verschillende lichtbronnen. Het omhullende oppervlak van de ruimte gloeit met een licht dat lijkt op daglicht en dat nauwelijks op een kunstmatige lichtbron lijkt. De schijnwerpers konden de vormen van de artiesten uitlichten en modelleren, wat in combinatie met het diffuse licht van het plafond en de wanden voor het eerst de radicale hervormingen van de toneelverlichting realiseerde die jaren eerder door Appia waren gethematiseerd.

Het systeem werd aangestuurd door een lichtorgel dat "toeschouwers en figuranten in dezelfde lichtgevende sfeer baadde tegen de gebruikelijke toneelverlichting in", in de woorden van Albert Jeanneret, musicus, professor aan het Instituut en broer van de architect Le Corbusier. Hij, net als andere figuren van de moderne architectuur zoals Ludwig Mies van der Rohe en Walter Gropius, Hellerau had bezocht en de hal had bewonderd. Er werd een unieke ruimte gecreëerd waarin aan de ene kant de scenografieën van Appia werden opgesteld en aan de andere kant een zitbank voor het publiek. De beelden van de festiviteiten in 1913 suggereren dat de twee ruimtes uitwisselbaar waren.

Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog werd het Festspielhaus gesloten, om nooit meer in zijn oorspronkelijke vorm te heropenen. Midden in de oorlog, in een tijd van verwoesting en dood, droomde Adolphe Appia in Het levende kunstwerk (1919): het theater moet een festival zijn waar de gemeenschap met zichzelf wordt verzoend door middel van Kunst. De scheiding tussen acteurs en toeschouwers moet verdwijnen.