Theater belicht met een vlam
Kaarsen en olielampen
Kaarsen en olielampen waren alledaagse lichtbronnen voor de mensen in de Middeleeuwen en werden massaal gebruikt. Samen met enscenering en andere effecten, was het gebruik ervan in religieuze voorstellingen zeer spectaculair en zeer symbolisch.
Het gebruik van open vuur in de vorm van vreugdevuren en fakkels gaat terug tot de prehistorie van de mens. Zowel om de buitenlucht te verlichten voor feesten en rituelen, als om binnenshuis licht te verschaffen voor meer alledaagse activiteiten. Het gebruik van kaarsen blijkt uit archeologische vondsten van rond 500 voor Christus. Olielampen, gestookt met olie uit zaden, noten en dierlijke vetten, zijn veel ouder en dateren minstens van 10.000 voor Christus. Olielampen bestonden in verschillende maten en ontwerpen. Ze bestonden allemaal uit een reservoir voor de olie, een handvat om de lamp te dragen en een mond waar de aan te steken lont in de olie kon worden gedoopt. De helderheid van olielampen en kaarsen wordt beperkt door de kleine omvang van de vlam, dus terwijl één enkele lichtbron voldoende is voor een kleine kamer, moet een grote ruimte door vele lichtbronnen worden verlicht. Hoewel een olielamp gewoonlijk slechts één lont heeft, waren er zelfs in de oudheid olielampen met meerdere lonten. Er zijn voorbeelden uit Kreta van olielampen met veertig lonten die een zeer sterke lichtbron vormden om een grote ruimte te verlichten.
De religieuze toneelstukken uit de Middeleeuwen die in kerken werden opgevoerd, waren de eerste voorbeelden van toneelverlichting - de eerste binnenvoorstellingen die met kaarsen en olielampen moesten worden verlicht. Zelfs in het begin was dergelijke verlichting niet alleen een praktische kwestie van het verlichten van de voorstelling. Licht stond centraal in de metafysica van het christelijk geloof: God schiep het licht dat zich manifesteert in de engelen, in de goddelijke genade en - ten slotte - als optisch licht. De waarde werd bepaald volgens de mate van lichtgevendheid, dus de vier elementen waren, in volgorde van voorrang, vuur, lucht, water, aarde. Ook de kleuren werden gerangschikt naar hun lichtsterkte.
Kerkdiensten werden op soortgelijke wijze gestructureerd door symbolisch licht. In de Tenebrae-ceremonie met Pasen werden de kaarsen van een kandelaar met vele takken één voor één gedoofd, als symbool van de dood van Christus. Alle kaarsen behalve de hoogste, die bleef branden. Rond 970 schreef bisschop Aethelwold in Concordia Regularis dat wanneer het symbool van de verrijzenis, de Vernicle, aan de gemeente wordt getoond, de kerk in lichterlaaie staat. Net als de Verrijzenis werd de geboorte van Christus opgevat als een overwinning van het licht op de duisternis. De ster van Bethlehem werd zwevend boven het hoofd afgebeeld, langs de galerij van de kerk, terwijl de Maagd Maria een symbolische kaars droeg.
De Russische bisschop Abraham van Suzdal beschreef voorstellingen van de Annunciatie en de Hemelvaart in kerken in Florence in de 15e eeuw]](Q287), waarbij het licht een centrale rol speelde. In de Annunciatie zat de figuur van God op een verhoogd platform aan de westkant van het schip. Zeven concentrische cirkels, de kleinste 4 voet (1,2 meter) in diameter, omringden de troon en ondersteunden in totaal 1000 brandende olielampen, die de hemelse banen van de schepping voorstelden. Tegenover deze voorstelling van het paradijs, 175 voet (53,3 meter) verderop aan de andere kant van het schip, zat Maria, ook op een verhoogd platform. Toen het moment van de annunciatie aanbrak, vloog de engel Gabriël op een kabelbaan van het paradijs naar Maria, over de hoofden van het publiek heen. Na de annunciatiedialoog beschrijft Suzdal een vuurstraal die de kerk met vonkjes vult. Hij vloog heen-en weer tussen God en Maria. Zo stak hij de kaarsen in de kerk aan, zonder de kleding van de toeschouwers te beschadigen of enig ander kwaad te doen". Gabriël vloog terug naar het paradijs, de straal werd gedoofd en de twee platformen werden weer omgeven door gordijnen die God en Maria verborgen.
Suzdal beschrijft ook een voorstelling van de Hemelvaart. Er werd een platform gebouwd over de breedte van de kerk - 140 voet (42,7 meter) - met aan de ene kant een stenen structuur om Jeruzalem voor te stellen en aan de andere kant een klif om de Olijfberg na te bootsen. Op een hoogte van 56 voet (17,1 meter) boven de berg stelde een groot platform het Paradijs voor, geschilderd als de hemel, met een centrale opening bedekt door een doek met daarop de zon, sterren en een maan. Wanneer het doek opzij werd getrokken, werd God onthuld. Hij werd verlicht door vele kaarsen en keek neer op Christus, Maria en de apostelen beneden. Voor de hemelvaart zelf werden een wolk en twee engelen uit het paradijs neergelaten en Jezus werd opgetild tot hij opsteeg in de wolk. Op dat moment werd de wolk van binnenuit verlicht door vele kaarsen, en steeg hij weer op en droeg Christus naar de hemel.
In de Middeleeuwen stond licht centraal in het christelijke begrip van de wereld, en dus ook in de religieuze voorstellingen die in die tijd in kerken plaatsvonden. Kaarsen en olielampen werden dagelijks gebruikt, maar waren erg duur. Het gebruik van grote hoeveelheden lichtbronnen met pyrotechnische en lichtgevende effecten zou een zeldzaam schouwspel zijn geweest, dat zowel spectaculair was als een diepe symbolische betekenis had voor het toenmalige publiek. We kunnen deze religieuze voorstellingen beschouwen als de eerste voorbeelden van lichtontwerp, waarbij de massale vlammen van kaarsen en olielampen een even grote impact hadden als elk ander ontwerp sindsdien.
