In de limelight
Het industriële tijdperk bracht twee verlichtingsinnovaties: gaslicht, dat de helderheid beter controleerbaar maakte; en de kalk- en booglampen, die een hoge intensiteit 'puntbron' konden creëren, waardoor het mogelijk werd het licht in een bundel te richten.
Eeuwenlang werd de verlichting uitsluitend verzorgd door bronnen op basis van vlammen, voornamelijk kaarsen of organische olielampen, met een beperkte intensiteit die nauwelijks controleerbaar was. De lichtbronnen waren gelijkmatig over het toneel verdeeld, georganiseerd in vloerlampen, vleugellampen en sommige kroonluchters. Bovenlicht was onmogelijk omdat de bronnen niet ondersteboven konden branden. Controle was alleen mogelijk door de lampen af te dekken of van het podium af te draaien. Het licht kon niet worden gericht en gebundeld. Aan het eind van de 19e eeuw was dat allemaal veranderd.
Het eerste gebruik van gaslicht in een theater wordt betwist, maar was rond 1816-17. De eerste gaslichtbranders waren nogal rudimentair en produceerden een grote ronde ('rattenstaart') of platte ('vleermuisvleugel', 'vissenstaart') open vlam die veel risico's opleverde voor zowel de acteurs als het gebouw. Het ongeluk in Philadelphia's Continental Theater in 1861 (Q315) waarbij de ballerina's in brand vlogen is slechts één van de vele voorbeelden. De latere aanpassing van de Argand brander (Q30615) voor gaslicht voorzag in een glazen schoorsteen, waardoor een betere verbranding mogelijk was en meer licht werd geproduceerd met minder gevaar. De branders werden op de gasinstallatie aangesloten met ijzeren buizen voor vaste opstelling of flexibele leren buizen voor verplaatsbare apparatuur.
Een voordeel van gasverlichting is dat de vlam ondersteboven kan branden. Voor het eerst konden randlichten, die het toneel van bovenaf verlichten, worden gebruikt. Samen met vleugellampen, voetlichten en "allerlei soorten speciale vormen en afmetingen die passen bij bepaalde gebouwde decorstukken" vormden zij de basis van het lichtplan. In de zaal werd de hoofdkroonluchter vervangen door een "zonnebrander" en de lampen aan de zijkanten door kleinere branders. Ook deze konden samen met de toneelverlichting worden aangestuurd, waardoor het voor het eerst mogelijk werd de zaal te verduisteren.
De regeling gebeurde met een eenvoudige gastafel, een stel kleppen met een hoofdklep. Door de hoeveelheid gas te regelen, kon de intensiteit worden aangepast. Een klep bediende één, twee of drie rijen branders. Later werden kleine pijpjes toegevoegd om ervoor te zorgen dat een waakvlam bleef branden als de branders werden gedoofd, zodat volledige verduistering tijdens de voorstelling mogelijk werd. Bram Stoker (Q258) stelt in zijn essay over Irving en verlichting dat de duisternis "onder controle een even belangrijke factor voor de effecten bleek te zijn als het licht". De wisseling kon vanaf dit moment in het donker gebeuren, zonder het gordijn te sluiten. De toneelknechten kregen daarom "donkere kleding en stille schoenen".
De komst van lime light (Q176) in de jaren 1830 veranderde de manier waarop verlichting op het toneel werd gebruikt. Voor het eerst was er een krachtige puntbron beschikbaar, zodat het mogelijk was volledig gebruik te maken van optische systemen, het licht in een specifieke richting te richten, een acteur 'in de schijnwerpers' te zetten of de dimensionaliteit van een object te onthullen. Schaduwen werden scherp, gedefinieerd en zichtbaar, en het volledige kleurengamma werd gemakkelijk waarneembaar. Effecten zoals Pepper's Ghost (B.05, Q305) konden worden bereikt. Projecties op het toneel werden krachtig genoeg om te worden gecombineerd met toneelverlichting.
De lichtbron van een kalklicht is een blok kalk dat op een punt wordt verhit door een zuurstof-waterstofbrander, waardoor een intens wit licht ontstaat. Deze puntbron kan in het brandpunt van een holle spiegel worden geplaatst om een krachtige straal te creëren (open kalk), of het licht kan worden geconcentreerd en gericht met behulp van een lens. In beide gevallen wordt een bundel gecreëerd die niet kan worden gecreëerd met op vlammen gebaseerde lichtbronnen. De kalklamp vereiste de constante aandacht van een operator om de gasdruk en de brander te regelen en het kalkblok te draaien, zodat de kalklamp meer werd gebruikt als een moderne volgspot dan als een schijnwerper. Kalklampen waren duur om te gebruiken, en konden alleen worden geplaatst waar een operator erbij kon, dus de algemene verlichting van het toneel bleef gaslicht, met kalk voor de effecten.
De carbon arc lamp (Q232) was het eerste elektrische licht dat op het toneel werd gebruikt en een intens blauwwit licht creëerde door de ontlading tussen twee koolstofstaven die werden gevoed door een gelijkstroomvoeding. Toen het gebruik van elektriciteit voor andere toepassingen toenam, en elektriciteitsvoorzieningen gemakkelijker verkrijgbaar werden, vervingen kooldraadlampen vanaf de jaren 1880 de kalklampen als gerichte lichtbron, met dezelfde voordelen als kalklampen.
De 19e eeuw bracht grote veranderingen in de toneelverlichting, met de overstap naar gas voor algemene verlichting en de introductie van kalk- en booglampen voor gericht, gefocust licht. De fundamenten van de huidige toneelverlichting waren aanwezig - gericht en beheersbaar licht - klaar om te worden ontwikkeld en verfijnd met de volledige elektrificatie van de verlichting die volgde.