Deus Ex Machina NL
Kranen om mensen te laten vliegen
In het Griekse en Romeinse theater van de oudheid werden kranen gebruikt om acteurs op het toneel te brengen en te laten zakken, vaak om de komst van de goden voor te stellen - een effect dat bekend staat als deus ex machina, letterlijk 'god uit de machine'.
.jpg)
De Latijnse uitdrukking deus ex machina is ontleend aan het Grieks (apò mēchanḗs theós) en duidt oorspronkelijk op de verschijning van een godheid met behulp van toneelmachines. Het was een vliegende machine die in de 5de eeuw voor Christus in het Griekse theater werd gebruikt. Het werd gebruikt om bepaalde personages snel en op magische wijze te laten verschijnen en verdwijnen.
_07.JPG)
In de Griekse oudheid werd het effect bereikt met een kraan, waarschijnlijk reeds gebruikt voor de constructie van gebouwen, die werd aangepast voor gebruik in het theater als vliegmachine. Hij bestond uit een schuine as met een katrol waarop touwen en een haak liepen, bediend door een lier, hoewel er geen precieze referenties zijn over hoe hij precies werkte. Het lijkt erop dat hij waarschijnlijk werd bevestigd aan de bovenkant van de skene (paraskenia), achter de achterwand, wat een deel van zijn functie verhulde. Hij kon mensen verticaal optillen en laten zakken, hoewel het ook mogelijk is dat hij kon vliegen met een verandering van richting, aangezien sommige referenties aangeven dat de kraan op zijn basis kon draaien, waardoor een panning-actie ontstond.
Het uiteinde dat werd gebruikt om de acteur van de grond te tillen nam verschillende vormen aan, zoals een hemelse wagen of een griffioen (een mythologisch dier), hoewel sommige schriftelijke getuigenissen uit die tijd suggereren dat de figuren soms rechtstreeks aan een haak werden opgehangen of op het dak van het toneelhuis landden. Het effect was bijzonder geschikt voor de verschijning van de goden vanaf de top van de skene en hun afdaling naar het podium, en hun daaropvolgende opstijging en verdwijning boven de skenewand. Volgens de eenvoudigste constructie bestond de machine uit een balk met tegengewicht, beidend met een touw, en in complexere versies, toen de structuur van de skene groter was, lijkt het mogelijk dat er een lier werd ingebouwd voor de beweging. Zeker Vitruvius (Q467) in de 1e eeuw v.C. beschreef kranen en takels, met lieren en katrollen om zware lasten met gemak op te tillen, hoewel hij deze technologieën niet in verband brengt met het theater. In het Dionysustheater (Q7829) zijn er twee gaten van respectievelijk 70x70cm en 125x70cm die mogleijke verankeringsfundamenten zijn voor een kraanmast en lier, wat suggereert dat het een aanzienlijke omvang had.
In de oude tragedie waren er tragische conflicten die niet altijd door menselijk handelen konden worden opgelost. Hun oplossing of beslissing kwam 'van boven' door de verrassende tussenkomst van een godheid die de gebeurtenissen hun definitieve wending gaf. Dit werd gedaan om de macht van de goden in de oude verbeelding weer te geven, en inderdaad waren hun interventies in de toneelactie vaak verrassend. Het vroegst geregistreerde gebruik in een theatervoorstelling is in 431 v. C. in Euripides' "Medea", tijdens de 87e Olympiade, waar de heldin Medea aan het eind van het stuk in de wagen van de god Helios van het toneel werd getild en haar dode kinderen achterliet. Veel van Euripides' tragedies hebben als ontknoping de verschijning van een godheid uit de hemel, die de plot oplost. De bedoeling van de toneelschrijver was echter om te benadrukken dat de mensen onderworpen zijn aan de wetten van de goden, die de uiteindelijke controle hebben over hun bestaan.
In het Griekse en Romeinse theater verscheen de deus ex machina als een verrassing voor het verbaasde publiek. Tegenwoordig wordt de term ook gebruikt voor een plotmechanisme waarbij een schijnbaar onoplosbaar probleem in een verhaal plotseling en abrupt wordt opgelost door een onverwachte en onwaarschijnlijke gebeurtenis. De functie ervan is ook om het publiek te verrassen, om het verhaal tot een goed einde te brengen, of om als komisch middel te dienen. Bijvoorbeeld, in Brechts Driestuiversopera komt de "bode van de koning te paard" op onwaarschijnlijke wijze aan om Macheath te redden van zijn ophanging - een element van episch theater dat de inherente onrechtvaardigheid en willekeur van de wereld op komische wijze benadrukt.
In entertainmentmedia is deus ex machina vaak ook een middel dat door auteurs wordt gebruikt om het verhaal met eenvoudige, onverklaarbare middelen in de gewenste richting te sturen, waardoor de uitdrukking meestal pejoratief wordt gebruikt als kritiek op de schrijfvaardigheid van de auteurs en duidt op het onvermogen om een plot met doorlopende logische verbanden te creëren. Een van de vroegst bekende toneeleffecten en -mechanismen leeft voort als term voor een plotmechanisme dat het publiek hoogst onwaarschijnlijk, maar spannend en bevredigend vindt.