Voor het volk
Theater op de marktplaats
In de Middeleeuwen bevonden theatervoorstellingen zich, net als de kerken, in de stadsruimten: op pleinen en in straten. Hier werden mysteriespelen opgevoerd, zoals in Luzern en op het plein voor het Palais d'Arshot in Valenciennes in 1547.
Een illustratie van Hubert Cailleau toont het toneelbeeld van "Het lijden en de verrijzenis van de Verlosser". Deze dramatische voorstelling die het lijdensverhaal van Christus voorstelt, van het laatste avondmaal tot de kruisiging, vond plaats in 1547 en duurde 25 dagen. Hoewel het schilderij uit de Renaissance stamt, is het een van de beste voorbeelden van de theatervoorstelling uit de Middeleeuwen.
De tekst van de Passie van Valenciennes telt vijftigduizend verzen en vertelt twee cycli: de Aankondiging-Incarnatie-Nativiteit en de Passie-Dood-Verrijzenis, waarbij verschillende verhalen met verschillende plaatsen over elkaar heen worden gelegd: het Paradijs, de hel, Nazareth, Kapernaüm, het meer van Tiberias, Egypte, Rome, de koninkrijken van de drie koningen en de zee. Deze plaatsen zijn ondergebracht in herenhuizen, kleine podia, die ze figuurlijk voorstellen. Ze kunnen veranderen en zien eruit als een paviljoen of paleis, met een zuilengalerij op een verhoogd podium. Aan beide uiteinden bevinden zich twee vaste herenhuizen. Links het paradijs, een kleine tempel met God peinzend op een troon, omringd door een koor van engelen. Rechts is de hellmouth (Q30601), voorgesteld door een brandend kasteel waarin menselijke figuren zijn ingesloten en gruwelijke martelingen ondergaan en verbranden. Ze worden verteerd door eeuwig vuur, omringd door draken en demonen. Er werden mechanismen gecreëerd zodat personages, zoals engelen, konden vliegen. Wolken en hemeldoeken verborgen het katrolsysteem. Valluiken werden gebruikt voor snelle verschijningen en uitgangen. Rode verf werd als bloed en andere speciale effecten gebruikt.
De tekst stelt de hele wereld en het hiernamaals voor in één ruimte. In zekere zin is het podium van Valenciennes een voortzetting van de skene van het klassieke Griekse theater, maar de eenheid van het toneelfront is verbroken. Toch moest het publiek zich tijdens het stuk van de ene naar de andere zaal begeven en zagen ze de voorstelling van drie kanten van het podium.
Het Duitstalige mysteriespel van Luzern in Zwitserland vond plaats van het begin van de vijftiende tot het einde van de zeventiende eeuw, met tussenpozen van twintig jaar. Er zijn veel documenten bewaard gebleven, zoals de toneelindeling met ongeveer zeventig plaatsen, een acteurscontract, een rekening van ontvangsten en kosten, de namen en rollen van de meeste deelnemers en het script. Strikte regels verplichtten de acteurs om:
- de toegewezen rollen te accepteren en hun eigen kostuums te voorzien, tenzij deze afweken van hun gewone kleding. De meerderheid bestond uit kooplieden en de arbeidersklasse, meestal mannen en jongens.
- zich niet te bemoeien met de zaken van de commissie van toezicht en niet te klagen over beslissingen. Er was een schema met boetes, als ze te laat waren, dronken waren of lijnen misten. Er was een lijst met gemiste repetities (het enige toegestane excuus was ziekte).
- bijdragen aan de financiën. Het bedrag varieerde afhankelijk van het belang van de rol. De raad betaalde veel van de onkosten, zoals banketten na de voorstellingen, maar aan de acteurs werd een bijdrage gevraagd.
Dankzij een schilderij van Jean Fouquet, "Het martelaarschap van de heilige Apollonia" uit het midden van de 15e eeuw, kunnen we meer aspecten van de middeleeuwse enscenering begrijpen. De handeling van Het Mysterie van de Heilige Apollonia speelt zich af in Alexandrië. Het schilderij toont: Apollonia de maagd, een rechter, een oude man, de regisseur van de voorstelling met de dirigeerrol (G.02), het schrift en een nar. We zien de herenhuizen: Het paradijs, het orkest, de lege troon, twee toeschouwersboxen en de Hel. In tegenstelling tot het schilderij van Valenciennes is de meerwaarde van het schilderij van Fouquet dat het de toeschouwers, die overal verspreid zitten, situeert. Ook hier wordt de plaats van handeling symbolisch weergegeven door van elkaar gescheiden scènes. Hoewel de meeste herenhuizen bedoeld zijn als voorstellingsruimten, zijn sommige, in onduidelijke volgorde geplaatst, gereserveerd voor musici of bevoorrechte toeschouwers. Het schilderij laat zien hoe middeleeuwse ensceneringen de ruimtes tussen de herenhuizen, de zogenaamde boxen, gebruikten voor de voorstelling. Als een acteur zijn herenhuis verlaat en in de boxen optreedt, worden de boxen volgens afspraak een ander deel van zijn huis. Als hij van het ene huis naar het andere moet reizen, stelt de grond waarop hij loopt de ruimte voor die de twee plaatsen scheidt. De boxen zijn overal en kunnen worden bezet door zowel het publiek als de acteurs, die door elkaar lopen.
In de Middeleeuwen vond het theater niet plaats in speciaal daarvoor bestemde gebouwen, maar in de alledaagse omgeving van de straten, pleinen en marktplaatsen: theater voor het volk.